Indeks: Ait Benhaddou Ar Rachidia Casablanka Dades Demnate Djebel Sarhro Erg Chebbi Essauoira Fkih Ben Salah Gorges du Ziz Imi n'Ifri Khouribga Marrakesz Merzouga Mhamid Ouzoud Souk Sebt des Oulad Nemaa Settat Taddert Telouet Tizi n'Irhi Tizi n'Ouano Tizi n'Tazazert Tizi n'Test Tizi n'Tichka Todra Zagora

Zobacz również relacje: Dookoła Świata 2019, Na południe od Maroko 2003 i Maroko (stopover) 2012.

---

Wstęp

Informacje pochodzą z maja 2009 roku.

• Termin: 24 kwiecień - 4 maj (10 dni)
• Budżet: 750 euro (w tym bilet lotniczy 192 euro)
• Ilość uczestników: 4

Maroko łatwo przeoczyć na mapie Afryki, bo choć kraj to duży, to Czarna Afryka na południe od Sahary kusi, by szybko je przejechać i znaleźć się po drugiej stronie. Walory Maroka można jednak docenić dopiero po zjechaniu z transafrykańskiego szlaku - do tych najznamienitszych zaliczam spotkania z drogą i ludźmi w górach, na pustyni oraz smak miętowej herbaty.

Maroko to duży kraj, powierzchnią (nie licząc Sahary Zachodniej) dorównuje Polsce, Czechom i Słowacji razem wziętym. Od Cieśniny Gibraltarskiej do granicy z Saharą Zachodnią jest w linii prostej ponad tysiąc kilometrów. Przez środek Maroka ciągną się pasma górskie, oddzielające zielone wybrzeże atlantyckie od jałowego interioru. Tutaj, w Atlasie Wysokim znajduje się najwyższy szczyt Maroka - Toubkal (4 165 m n.p.m.). Na wschodzie, przez granicę z Algierią wlewają się piaski Sahary.

Ze względu na różnice w okresach stosowania czasu letniego (Marokańczycy używają go od czerwca do sierpnia, my od kwietnia do października), czas w Maroku przesunięty jest w stosunku do Polski w zależności od miesiąca. Od listopada do marca są to dwie godziny (gdy w Warszawie jest południe, w Casablance jest dopiero 10:00), od kwietnia do maja i od września do października jest to godzina, od czerwca do sierpnia różnicy w czasie nie ma.

Powyższe zasady dotyczą również Hiszpanii, która leży w tej samej strefie czasowej, co Polska. Mauretania stosuje ten sam czas, co Maroko, ale nie przechodzi na czas letni - od czerwca do sierpnia wjeżdżając do Mauretanii trzeba przesunąć zegarek o godzinę do tyłu. Granica z Algierią jest zamknięta, zatem opisywanie różnic czasowych jest bezcelowe.

Długość dnia w Maroku zależy od pory roku. Najdłuższe dnie są latem, świta wtedy jeszcze przed piątą rano a zmierzcha około 19:00. Zimą, gdy dzień jest najkrótszy widno jest od 7:00 do 18:00.

Pogoda

Klimat Maroka jest zróżnicowany w zależności od regionu geograficznego. Najwyraźniejszy podział można zauważyć przejeżdżając przez góry, znad wybrzeża w stronę Sahary. Góry stanowią naturalną barierę dla chmur - od strony Atlantyku może padać codziennie, podczas gdy po przekroczeniu przełęczy przywita nas błękitne niebo nieskażone żadną chmurką. W wąskim pasie wybrzeża panuje klimat śródziemnomorski, temperowany nieco zimnym prądem kanaryjskim. Po drugiej stronie gór jest goręcej a deszcze padają rzadko - latem temperatura przekracza tutaj 40°C. W górach wiele zależy od wysokości nad poziomem morza - w maju śnieg zalegał od 3 000 m n.p.m.

Wizy

Polacy nie potrzebują wiz, by wjechać do Maroka. Przekraczając granicę otrzymuje się stempel do paszportu, na podstawie którego można przebywać w Maroku przez 90 dni. Przy wjeździe, ani przy wyjeździe nie są pobierane żadne opłaty.

• Algieria

  Granica Maroka z Algierią jest zamknięta na całej długości i nic nie zapowiada, by to się wkrótce zmieniło. Algierska ambasada w Rabacie nie wydaje wiz. Najkrótsza droga z Maroka do Algierii wiedzie przez porty śródziemnomorskie Hiszpanii lub Francji.

• Mauretania

  Wizy Mauretanii bywają dostępne na granicy, ale czasami bez zapowiedzi i jasnego powodu turystom odmawia się wiz, zmuszając nieszczęśników do powrotu po wizę do Rabatu (w Casablance ambasady Mauretanii już nie ma). Ambasada Mauretanii w Rabacie mieści się przy Rue Thami Lamdawar 6, Rabat-Souissi, tel. +212 376 566 79. Wizy jednokrotne upoważniające do pobytu w Mauretanii przez 30 dni kosztują 20 euro. Dokumenty (dwa zdjęcia, kopia paszportu, wypełniony kwestionariusz) składa się od poniedziałku do czwartku pomiędzy 9:00 i 10:00 - wizy gotowe są następnego dnia.

• Sahara Zachodnia

  Terytorium Sahary Zachodniej leży w granicach administracyjnych Maroka, nie ma zatem obowiązku wizowego, bo oficjalnie nie ma też i granicy.

Zdrowie

Maroko nie wymaga od przyjezdnych żadnych szczepień profilaktycznych. Jedynymi większymi zagrożeniami dla zdrowia mogą być choroby „brudnych rąk” oraz nadmiar słońca i wysokiej temperatury.

Zagrożenia malarią w Maroku praktycznie nie ma. W rejonie Chefchaouen od maja do października można spotkać komara nosiciela malarii P.vivax, ale od 2005 roku nie stwierdzono ani jednego przypadku zachorowania na tę chorobę. Światowa Organizacja Zdrowia nie zaleca żadnej profilaktyki malarii.

Przewodniki i mapy

Przewodników po Maroku jest sporo. Nie uwzględniając bogato ilustrowanych przewodników dla turystów podróżujących z biurem podróży, bodaj jedyny dostępny w języku polskim to „Maroko” wydany przez Pascala. Spośród wydawnictw anglojęzycznych, można polecić przewodniki Rough Guide i Lonely Planet, oba zatytułowane po prostu „Morocco”. Maroko znalazło się również w trzech innych przewodnikach Lonely Planet: „Africa”, „Europe on a shoestring” i „Mediterranean Europe”.

• Przewodniki dla zmotoryzowanych

  Planując samochodową włóczęgę przez miejsca, do których nie dociera transport publiczny dobrą pomocą może być „Morocco Overland” Chrisa Scotta. Książka opisuje szczegółowo szereg ciekawych tras o różnym stopniu trudności na terenie całego Maroka i Sahary Zachodniej. Ponadto, zmotoryzowani znajdą tu informacje dotyczące przygotowania pojazdu i ekwipunku. „Sahara Overland” tego samego autora opisuje poza Marokiem pozostałe państwa saharyjskie. Po więcej szczegółów odsyłam do strony autora: www.sahara-overland.com.

Mapy Maroka, to między innymi (zaczynając od tych o największej skali - nie zawsze są to mapy najdokładniejsze): IGN, GeoCenter, Freytag&Brendt 1:800 000, Michelin, Cartographia, Rough Guide 1:1 000 000, ITMB 1:1 170 000, Gizi Map (Węgry) 1:1 250 000

• Mapy GPS

  Użytkowników odbiorników GPS firmy Garmin zachęcam do skorzystania z darmowej mapy Maroka utworzonej przez Olafa Kählera. Mapa, oprócz dróg utwardzonych zawiera wiele szlaków, w tym większość opisanych w książce Chrisa Scotta „Morocco Overland”. Mapę można pobrać ze strony autora: www.island-olaf.de (również z warstwą topo, z zaznaczonymi poziomicami wysokości).
  Dalsza część relacji zawiera odnośniki do śladów GPS w formacie Google Maps i kmz. Wszystkie ślady do pobrania: maroko.zip (128 KB).

Zobacz również mapę satelitarną Maroka na Google Maps.

Pieniądze

Walutą Maroka jest dirham (kod międzynarodowy: MAD), dzielący się na 100 centymów. Twardą walutę wymienia się w bankach a w większych miastach również w forex-biurach. Bieżące kursy (stan na kwiecień 2010):

• 1 € = 10,65 dirhamów
• 1 $ = 7,98 dirhamów
• 1 £ = 12,29 dirhamów

Wywóz dirhamów z Maroka jest nielegalny.

Bankomaty obsługujące karty VISA można znaleźć w większości miast, jak również na lotniskach.

Zagrożenia

Maroko, to kraj nie mniej bezpieczny, niż Polska. Oznacza to również, że w pewnych ciemnych uliczkach można stracić portfel - znane są z tego zwłaszcza uliczki Tangeru.

Zagrożenie terroryzmem jest niskie, ale istnieje. W ostatnich latach doszło do kliku zamachów na małą skalę w Casablance i Meknes.

Najczęstszym zagrożeniem, choć raczej dla portfela, niż życia i zdrowia, są natarczywi sprzedawcy. Nie jest ich zbyt wielu, ale pechowcy mogą trafić na uparciuchów gotowych zepsuć cały dzień. Dotyczy to również dilerów haszyszu i marihuany, operujących w Górach Rif, znanych z czepiania się samochodów i blokowania drogi kamieniami.

Skróty najświeższych informacji z Maroka publikuję w dziale Wiadomości z Afryki.

Język

Dwa języki posiadają w Maroku status oficjalnych - arabski i francuski. Marokański arabski różni się od klasycznego języka arabskiego, choć pewnie Egipcjanin z Marokańczykiem jakoś się dogadają. Po angielsku można się porozumieć właściwie tylko w miejscach odwiedzanych przez turystów, łatwiej znaleźć jest kogoś, kto zna hiszpański.

Berberowie porozumiewają się między sobą we własnych językach, z których dwa najliczniej reprezentowane to Tachelhit (południowy-zachód) i Tamazight (Góry Atlas).

Internet i telefon

Kafejki internetowe znajdziemy we wszystkich większych miejscowościach. Godzina połączenia kosztuje od 4 do 10 dirhamów. Komputery wyposażone są najczęściej w klawiatury francuskie, na których niektóre znaki są w innych miejscach, niż na angielskich wersjach klawiatur, jakich używamy w Polsce.

Międzynarodowy numer kierunkowy do Maroka to 212. Systematyka numerów telefonicznych w Maroku zmieniała się ostatnimi laty kilka razy. Obecnie wszystkie numery w Maroku są dziesięciocyfrowe (razem z zerem na początku). Połączenia można realizować z automatów na karty lub z tzw. téléboutique.

W Maroku jest trzech operatorów telefonii komórkowej (operatorzy o największym zasięgu i liczbie użytkowników wymienieni są w pierwszej kolejności, strony www każdego z nich są tylko po francusku):

• Maroc Telecom
• Méditel
• Wana

Wszyscy trzej najwięksi polscy operatorzy telefonii komórkowej oferują połączenia roamingowe z Maroka. Użytkownicy Ery i Orange mogą realizować połączenia za pośrednictwem sieci Maroc Telecom i Méditel. Użytkownicy Plusa mogą łączyć się za pośrednictwem Maroc Telecom.

Komunikacja

Podróżowanie po Maroku jest łatwe. Korzystając z autobusów, taksówek i pociągów można dojechać do większości interesujących miejsc. Na prowincji wybór środka transportu może być ograniczony (w górach może być to półciężarówka lub pikap) a jeszcze dalej można dojechać tylko dysponując własnym transportem.

• Autobusy

  Miasta Maroka łączy sieć połączeń autobusowych. Większość z nich odjeżdża z głównego dworca autobusowego w mieście, ale te lepsze również z dedykowanych terminali. Bilety kupuje się w dniu wyjazdu, lecz na niektórych trasach, w lepszych autobusach warto to uczynić z większym wyprzedzeniem. Za przewóz bagażu, w tym plecaka, płaci się dodatkowo - czasami oficjalnie, czasami cwaniakom za umieszczenie bagażu w bagażniku. Przykładowe rozkłady jazdy i cenniki (zwykłe autobusy są tańsze) można znaleźć na stronach dwóch najlepszych firm: CTM i Supratours (należąca do marokańskich kolei ONCF - bilety na autobusy tej firmy można kupić na stacjach kolejowych).

• Pociąg

  Jadąc z północy, koleją można dojechać najdalej na południe do Marrakeszu. Poza tym miastem, pociągiem można dojechać również do Tangeru, Meknes, Fezu, Oujda, Rabatu, Casablanki, El-Jadida i Safi. Na stronie ONCF znajduje się rozkład jazdy i cennik. Sieć połączeń kolejowych uzupełniają autobusy Supratours (należące do ONCF), które są zsynchronizowane z niektórymi połączeniami kolejowymi.

• Taksówka (grand taxi)

  Taksówki są popularnym środkiem transportu zwłaszcza pomiędzy mniejszymi miejscowościami. Zwykle stare Mercedesy lub Peugeoty, gromadzą się na placach w pobliżu dworców autobusowych i odjeżdżają po skompletowaniu pasażerów (dwóch na fotelu z przodu i czterech z tyłu).

• Wypożyczony samochód

  Koszt najmu samochodu zależy przede wszystkim od jego klasy. Najtańsza jest bodaj Dacia Logan (poniżej 50 euro za dzień), ale by zjechać z głównej drogi w wysokie góry lub na pustynię, trzeba wypożyczyć samochód terenowy. W zależności od skali trudności szlaku, jaki będziemy chcieli pokonać, do wyboru są dwa rodzaje pojazdów. Pierwsza, tańsza, to samochody typu Mitsubishi Pajero lub Toyota Land Cruiser 90 (zwana też „Prado”), wypożyczalnie mogą jednak mieć zastrzeżenia, co do użytkowania tych pojazdów poza drogami utwardzonymi. Drugi rodzaj definiują dwa samochody: Toyota Land Cruiser 105 i Nissan Patrol (wersja piste) - maszyny stworzone do tego, by zjeżdżać z głównej drogi. Marokańczycy za wynajęcie takiego samochodu żądają od 120 euro za dzień, ale jest to cena wywoławcza, do negocjacji. Terenówki z pierwszej grupy kosztują około 75 euro za dzień. Land Rover Defender to odrębna kategoria - nie da się go wypożyczyć bez kierowcy.
  Samochód wypożyczyłem w firmie Zenata Car z Casablanki. Inne, warte rozważenia firmy to np. Medloc Maroc (Marrakesz), Gardenia Tours (Marrakesz) lub Morocco Rent 4x4 (Casablanka). Szukając wypożyczalni w Google, najwięcej wyników uzyskuje się wpisując „location voitures 4x4”. Dokonując wyboru należy upewnić się, że auto będzie wyposażone w narzędzia do zmiany koła i sprawdzić to przy odbiorze (w moim przypadku brakowało klucza).
  Za Nissana Patrola w wersji piste zapłaciłem 90 euro za dzień, plus 50 euro za odbiór i zwrot na lotnisku. Targując się, zaproponowano mi płatność gotówką, dzięki czemu wypożyczający unik płacenia podatku (karta kredytowa jest i tak potrzebna, do zabezpieczenia transakcji). Dodam, że transakcja odbyła się na parkingu w nocy (szczegóły karty kredytowej zostały skopiowane z użyciem prymitywnego narzędzia na masce samochodu), więc jeśli ktoś się boi, że go ograbią lepiej niech skorzysta z bardziej oficjalnych sposobów.

Jakość dróg w Maroku jest generalnie dobra, więcej szczegółów na temat poszczególnych odcinków zawarłem w dalszej części relacji. Poza dużymi miastami, gdzie na ulicach panuje chaos (pozorny), jazda przez Maroko może być wręcz przyjemna. Niemal na każdych rogatkach miast stoją policjanci z radarami - z tego powodu Marokańczycy raczej stosują się do ograniczeń prędkości (poza autostradami, gdzie folgują sobie do woli). Raz udało mi się zostać złapanym na radarze, ale gdy policjanci odkryli, że jestem turystą puścili mnie wolno bez wyciągania konsekwencji.

Litr oleju napędowego kosztuje 7,4 dirhama, benzyny bezołowiowej 11,4 dirhama. Na terenie Sahary Zachodniej (na południe od Tan-Tan) paliwa są o około 30% tańsze, niż na północy kraju. Stacji benzynowych jest wiele, w mniejszych miejscowościach na głębokiej prowincji może być to jednak prowizoryczny punkt z paliwem sprzedawanym z beczek.

W Maroku obowiązuje ruch prawostronny. Do prowadzenia samochodu wystarczy polskie prawo jazdy. Poza autostradami, korzystanie z dróg jest bezpłatne. Przykładowo, przejazd około 150 km z Marrakeszu do Settat kosztuje 55 dirhamów.

Hotele

Maroko obfituje w hotele różnych kategorii a im bliżej dużych miast bądź turystycznych atrakcji, tym większy wybór. W miastach, tanie hotele koncentrują się w pobliżu medyny, nocleg w najtańszych miejscach kosztuje około 50 dirhamów za jedynkę. Ceny za nocleg podlegają negocjacji. Za ciepłą wodę pod prysznicem płaci się z reguły kilka dirhamów więcej. Poza miastami, ciekawym (ale nie zawsze najtańszym) doświadczeniem może być nocleg w namiocie na pustyni albo w prowizorycznej lepiance z zasłonką zamiast drzwi.

Gniazdka elektryczne w Maroku są takie same, jak w Polsce. Napięcie w sieci wynosi 220V, 50Hz.

Jedzenie i zakupy

Kuchnia Maroka należy do najbardziej urozmaiconych w regionie. Trudno określić jednak, jakiś charakterystyczny dlań smak i mimo różnorodności, jak na mój gust, jest nieco monotonna (wolę intensywniejsze dawki przypraw). Kulinarne filary Maroka tworzą trzy dania: tadżina, kuskus i miętowa herbata.

Tadżina, najbardziej charakterystyczna dla Maroka potrwa wzięła swą nazwę od glinianego naczynia, w której jest przyrządzana i serwowana, ze specyficzną, smukłą pokrywką w kształcie stożka. Na dnie tadżiny układa się kawałki mięsa, które przykrywane są następnie warzywami. Taka kompozycja dusi się powoli na węglach kusząc zapachem i wyglądem.

Kuskus uchodzi w Maroku za specjalność narodową, ale jest znany również w Polsce. Wydawałoby się, że podobnie jest z miętową herbatą, ale tak nie jest. Marokańska herbata miętowa przyrządzana jest z zielonej herbaty typu gunpowder, jest ekstremalnie słodka i tapla się w niej tyle mięty, ile u nas starczyłoby na tydzień dla całej rodziny. Czasami gałązki mięty wystają ze szklanki, dosłownie kłując konsumenta w nos.

Tadżinę, kuskus i herbatę znajdziemy raczej w restauracjach. Po coś do przekąszenia bądź na wynos trzeba udać się do kebabowni albo kafejki, gdzie zaproponują nam omlet, kebab lub kanapkę.

O piwie w Maroku trzeba przede wszystkim napisać, że jest drogie. Mała puszka (0.24 lub 0.33cl) w podrzędnym lokalu kosztuje 20 dirhamów. Najpopularniejszy jest Flag, za nim mocniejszy Stork. Za najlepsze zaś piwo uchodzi rzadko spotykana Casablanca.

---

Z Casablanki w stronę gór

Do centrum Casablanki z lotniska jest około 30 km, aby nie tracić czasu o poranku na wyjazd z miasta (samolot wylądował późno w nocy), postanowiliśmy jechać w stronę gór i znaleźć nocleg gdzieś po drodze.

Droga

• Długość: 96 km
• Droga: asfalt
• Paliwo: pierwsza całodobowa stacja benzynowa znajduje się 2 km przed Berrechid
• Ślad GPS: Google maps, plik kmz

Atrakcje

Droga do Khouribga wiedzie przez płaski, nudny teren. Okolice Khouribga znane są z odkrywkowego wydobycia fosforanów. Jadąc tędy nocą traci się niewiele z widoków.

Noclegi

Najbliżej lotniska znajduje się Atlas Airport Hotel, gdzie najtańsze pokoje kosztują kilkadziesiąt euro. W pierwszej większej miejscowości na południe od lotniska, Berrechid, nie ma żadnego hotelu. Tani nocleg znajdziemy dopiero w Settat przy drodze do Marrakeszu lub w Khouribga.

Wodospad i Tizi n'Tichka

Przez Wysoki Atlas, oddzielający bardziej rozwiniętą część kraju od Maroka pachnącego Saharą wiodą dwie główne drogi. Obie wymagają przekroczenia widowiskowych przełęczy, zatem zręcznym posunięciem wydawało się zobaczenie obu - jednej na początku, drugiej w drodze powrotnej. Przełęcz Tizi n'Tichka położona jest na wschód od Marrakeszu. Jadąc z Casablanki można dostać się wprost na przełęcz nie zjeżdżając z asfaltu. Droga przez wodospady Ouzoud obiecywała jednak więcej atrakcji.

Droga

• Długość: 322 km
• Droga: asfalt, przed wjazdem na główną drogę N9 dobrej jakości żwirówki
• Paliwo: Khouribga, kilka stacji po drodze do Demnate, dalej nic
• Ślad GPS: Google maps, plik kmz

Atrakcje

Droga N11 z Khouribga na południe jest płaska i nudna. Po 45 kilometrach i zjeździe na drogę R309 przy odrobinie szczęścia można trafić na jeden z bazarów: w Fkih Ben Salah dniem targowym jest środa, w Souk Sebt des Oulad Nemâa - sobota.

Po przejechaniu krótkiego odcinka drogą N8 i skręcie w lewo, droga zaczyna wbijać się w góry. Od tego miejsca do Wodospadów Ouzoud (Cascades d'Ouzoud) jest 46 kilometrów. Mierzące 110 m wysokości wodospady są niewątpliwą atrakcją - warto tu się zatrzymać na dłużej.

Jadąc dalej, kolejno drogami R304 i R208 dojeżdża się do Demnate. Jeśli komuś spodobał się wodospad, warto podjechać trochę za miasto drogą R302, gdzie w Imi n'Ifri czeka kolejna atrakcja - olbrzymia grota, tworząca naturalny most. W stronę groty prowadzą w dół od drogi schodki, wspinając się ścieżką przez grotę można przejść na jej drugą stronę.

Z Demnate droga R210 wiedzie wprost na zachód, po 30 km i zjeździe w lewo asfalt mija dwa sztuczne zbiorniki wodne i się kończy. Dalej, w stronę przełęczy wiedzie już niezłej jakości żwirówka, możliwa do pokonania również samochodem osobowym. Najciekawsze widoki roztaczają się na tym odcinku kilkanaście kilometrów przed główną drogą z Marrakeszu, na sięgającej 1780 m n.p.m. przełęczy Tizi n'Irhi. Po pokonaniu dalszych 10 km drogą N9 dojeżdżamy do położonego tuż przed przełęczą Tizi n'Tichka Taddert. Warto zatrzymać się tu na noc, by przełęcz obejrzeć o poranku, oświetloną od wschodu wstającym słońcem.

Noclegi

W Taddert jest co najmniej jedna oberża klasy budżetowej i jedna restauracja. Poza tym schronieniem, na nocleg na tej trasie można liczyć przy wodospadach Ouzoud oraz w Demnate.

Kasby i Dades

Po przekroczeniu przełęczy Atlasu Wysokiego Maroko odsłania inne oblicze, od tego po zachodniej stronie gór. Tutaj deszcze padają znacznie rzadziej, a co za tym idzie krajobraz jest bardziej jałowy. Podążając górskimi drogami można zobaczyć przykłady kasb (ufortyfikowane siedziby miejscowych możnowładców sprzed wieków), które są ikonami turystycznej strony Maroka. Trochę dalej na wschód znajduje się kolejna atrakcja na szlaku - kanion Dadès, z dramatycznie wijącą się serpentyną drogi. Ominięcie kanionu, zwłaszcza własnym samochodem, wydaje się błędem.

Droga

• Długość: 282 km
• Droga: przez Tizi n'Tichka kręty, ale bardzo łatwy asfalt, po zjeździe z N9 aż do Ait Benhaddou droga żwirowa, kilka odcinków wymagających ostrożnej jazdy nad brzegiem urwiska, miejscami droga rozmywana głębokimi do połowy koła strumieniami (preferowany samochód terenowy), za Ait Benhaddou asfalt.
• Paliwo: Ouarzazate, klika stacji przy drodze N10 na wschód od Ouarzazate, Msemrir (z beczek).
• Ślad GPS: Google maps, plik kmz

Atrakcje

Wyjeżdżając z Taddert droga wspina się serpentynami na wysokość 2 221 m n.p.m. na szczyt przełęczy Tizi n'Tichka, z której przy dobrej pogodzie roztaczają się panoramy gór Atlasu Wysokiego.

Po kilkunastu kilometrach, żwirowa droga w lewo prowadzi do Telouet i dalej do Ait Benhaddou. Nie polecam nikomu tej drogi, kto chciałby przejechać ją samochodem osobowym - poza strumieniami (w najgłębszym woda sięgała połowy koła), za Telouet wąska, kamienista droga wiedzie brzegami stromych urwisk. Ruch lokalny jest znikomy, dopiero kilkanaście kilometrów za Telouet spotkaliśmy pierwszy samochód (terenowy). Trudy drogi wynagradzają piękne widoki na góry i dolinę rzeki Ounila.

Kasba w Telouèt choć z zewnątrz trochę zniszczona warta jest odwiedzin (przedtem trzeba odnaleźć człowieka z kluczami). Dużo większym obiektem, często odwiedzanym przez wycieczki zorganizowane, jest kasba w Âït Benhaddou. Jeśli dwie kasby to mało, to jadąc N9 do Ouarzazate oraz dalej N10 na wschód będzie okazja do zobaczenia co najmniej kilkunastu innych zabytków.

116 km za Ouarzazate i zjeździe w lewo, na północ, droga R704 otwiera dolinę rzeki Dadès, zwieńczoną spektakularną serpentyną szosy. Na jej szczycie znajduje się przystanek obowiązkowy - bar i taras widokowy. Dalej droga jest już mniej uczęszczana, asfalt kończy się w Msemrir a zaczyna wymagająca droga przez góry.

Noclegi

Proste schronienie znajdziemy w Telouet i 12 km dalej w Anemiter. W Ait Benhaddou wybór jest większy, można oczekiwać wyższego standardu i cen. Kilka hoteli jest również w Ouarzazate, jak też przy drodze N10 za miastem. W okolicach kanionu Dades kilka hoteli rozlokowanych jest wzdłuż drogi R704. W Msemrir są aż trzy hotele, wszystkie klasy nisko budżetowej i odpowiedniego standardu.

Górskie przełęcze

Jeśli miałbym wybrać jeden dzień, który dostarczył najwięcej emocji związanych z jazdą przez góry, byłby to ten dzień właśnie. Na północ od Msemrir droga dociera do wysokości niemal 3 000 m n.p.m., dostarczając niemałych atrakcji dla oczu oraz dawkę adrenaliny podczas przejazdów wzdłuż głębokich na kilometr przepaści. Dalej szlak wiódł przez Jebel Sarhro - jałowe góry dające przedsmak Sahary.

Droga

• Długość: 256 km
• Droga: na północ od Msemrir niezła żwirówka, niekiedy strome, skaliste podjazdy oraz ocierające się o przepaście serpentyny. Na południe od Tinerhir początkowo bezdroże, potem mocno kamienista droga. Za Tizi n'Tazazert niektóre odcinki pokryte nowym asfaltem. Ze względu na skaliste podłoże (niektóre fragmenty drogi pokonywaliśmy samochodem terenowym z prędkością kilku kilometrów na godzinę) szlak może być zgubny dla zawieszenia i całego podwozia w przypadku próby pokonania go samochodem osobowym.
• Paliwo: Tinerhir, Nekob.
• Ślad GPS: Google maps, plik kmz

Atrakcje

Po opuszczeniu Msemrir droga powoli wije się do góry przez stosunkowo opustoszałe, ale piękne, dzikie góry. Apogeum wrażeń dostarcza wjazd na przełęcz Tizi n'Ouano, położoną na wysokości 2.920 m n.p.m. W Agoudal szlak zawraca na południe, by nie mniej widowiskowymi terenami dotrzeć do wąskiego przesmyku kanionu Todra. Dalsza droga, na południe od Tinerhir, to już przedsmak saharyjskiej przygody - wyjazd z miasta nie jest oznaczony, przez pierwsze kilka kilometrów trzeba jechać na azymut szukając bardziej wyraźnych śladów. Jazda przez suchy masyw Djebel Sarhro to przede wszystkim ciekawe formy skalne oraz położona na wysokości 2.315 m n.p.m. przełęcz Tizi n'Tazazert. Etap kończy się w Nekob, gdzie warto dojechać przed zachodem słońca, by z dachu hotelu zobaczyć panoramę wznoszących się w okolicy gór stołowych.

Noclegi

Proste schronisko bez wygód znajduje się przy przełęczy Tizi n'Tazazert. Szerszy wybór miejsc noclegowych oferują większe miasta na trasie - Tinerhir (wraz z okolicą Kanionu Todra) oraz Nekob.

W stronę Sahary

Do Sahary było już blisko. Za blisko, by jechać prostą drogą. Zamiast jechać na skróty skierowaliśmy się najpierw na północ, gdzie chcieliśmy przejechać kilka ciekawie zapowiadających się szlaków. Jak się okazało, większość z nich pokryta została niedawno asfaltem, więc choć ciekawy niekiedy widokowo, przejazd nie był tym, czego oczekiwaliśmy. Był to jednak interesujący krajobrazowo dzień, z przepięknym finałem spowitych w popołudniowym słońcu diun.

Droga

• Długość: 553 km
• Droga: Asfalt. Kilka łatwych przejazdów żwirówkami na drogach R708 i R601 (pomiędzy Ar Rachidia a Boundib). Z Rissani do Merzougi przy diunach Erg Chebbi wiedzie dobra droga asfaltowa, jak również wiele szlaków (wszystkie mniej więcej w tym samym kierunku) na skróty do diun i znajdujących się u jej podnóża hoteli.
• Paliwo: Alnif (97 km od Nekob), kilka przy drodze N10, Goulmina, Ar Rachidia, Aoufouss, Erfoud, Rissani.
• Ślad GPS: Google maps, plik kmz

Atrakcje

Wyjeżdżając z Nekob droga wiedzie przez generalnie płaski, urozmaicony wzgórzami teren. W Alnif skręciliśmy na północ, gdzie spodziewaliśmy się jazdy drogą żwirową - tymczasem droga R113 jest już w całości pokryta asfaltem. Na północ od Ar Rachidia z drogi N13 roztacza się ciekawy widok na sztuczny zbiornik wodny pośród surowych gór - Barrage Hassan Addakhil. Zaraz za nim rozpoczyna się Wąwóz Ziz - Gorges du Ziz, który po Dades lub Todrze może trochę rozczarowywać, niemniej jednak wart jest odwiedzenia, jeśli jest po drodze. Jadąc dalej pętlą, drogami R708 i R601, przejeżdża się przez rzadko zaludnione, ciekawe krajobrazowo tereny, by po około 150 km dotrzeć z powrotem w okolice Ar Rachidia. Około 30 km od tej miejscowości, przy drodze N13 warto zatrzymać się w punkcie widokowym na Dolinę Ziz, wyglądającą jak rzeka palm pośród pustynnych gór.

Na wschód od Rissani zaczyna się płaska pustynia, a na horyzoncie majaczy masyw pustynnych diun Erg Chebbi. Główna droga prowadzi do Merzougi, do diun można dotrzeć na skróty jadąc po prostu w ich kierunku jednym z wielu śladów.

Noclegi

Po drodze schronienie można znaleźć między innymi w Tazzarine, Alnif, Ar Rachidia, Erfoud i Rissani. W dwóch ostatnich wybór hoteli jest największy, gdyż zatrzymują się tutaj grupy zorganizowane, skąd organizują wycieczki na Erg Chebbi.

U stóp Erg Chebbi można znaleźć wiele campów, które oferują wiele możliwości noclegowych - od prostego namiotu z wielbłądziej wełny po klimatyzowane pokoje z łazienką.

Przeprawa przez pustynię

W Merzoudze urywa się nitka asfaltu. Dalej na południe rozpoczyna się pustynia, przez którą prowadzi ledwo widoczna na mapie droga. Kiedyś była ona areną zmagań zawodników Paryż-Dakar, dzisiaj z powodzeniem można spróbować swoich sił samemu - nie koniecznie na wyścigi. Ze wszystkich etapów, ten był bez wątpienia najbardziej wymagający. Pomiędzy jego początkiem a końcem nie ma większych osad ludzkich, stacji benzynowych i źródeł wody. Przy wyjątkowym pechu, na wsparcie w postaci przypadkowego samochodu trzeba czekać kilka dni.

Droga

• Długość: 283 km
• Droga: tylko dla samochodu terenowego, z napędem na cztery koła. Przeważnie proste, żwirowe odcinki, czasami główna droga rozwidla się na kilkadziesiąt równoległych śladów; w kilku miejscach łachy piachu, które zwykle można objechać, w innych przypadkach ryzyko ugrzęźnięcia; wyschnięte jeziorka o pylistym, choć twardym na głównym szlaku dnie; najtrudniejszy odcinek do pokonania to koryto Oued Daoura z miękkim piaskiem pomiędzy wysokimi krzakami i brakiem wyraźnie zaznaczonej drogi. Wymagany samochód terenowy z napędem na cztery koła oraz nawigacja GPS (bez niej łatwo zboczyć z trasy).
• Paliwo: Merzouga, Mhamid.
• Ślad GPS: Google maps, plik kmz

Atrakcje

Zaczynając dzień w Merzoudze warto przejechać się wzdłuż piaszczystych diun Erg Chebbi, które w świetle porannego słońca prezentują się chyba najlepiej. Przed wjechaniem na pustynny szlak można jeszcze odwiedzić brzeg jeziora okresowego na Oued Ziz tuż na zachód od Merzougi. Jest to atrakcja zwłaszcza dla miłośników ptactwa (na stada różowych flamingów nie zawsze jednak można liczyć).

Po opuszczeniu Merzougi aż do Mhamid rozciąga się największa atrakcja - pustynia Sahara. Około 60 km od Mhamid znajdują się diuny Erg Chigaga, jakoby wyższe od tych z Erg Chebbi.

Noclegi

Pomiędzy Merzougą a Mhamid jest zaledwie kilka „kempingów”, na których poza miejscem biwakowym można napić się herbaty bądź coś zjeść. Równie dobrze można urządzić obozowisko pod gołym niebem w dowolnym miejscu wzdłuż trasy. Pełny wybór opcji noclegowych, włączając w to hotele z basenami, znajdziemy w Mhamid.

Dolina Draa

Po przeprawie przez pustynię skręciliśmy na północ w stronę żyznej i stosunkowo gęsto zaludnionej doliny rzeki Draa. Etap mało wymagający dla samochodu, bogaty jednakowoż w popularne atrakcje turystyczne Maroka.

Droga

• Długość: 326 km
• Droga: Asfalt. Wjazd na Jbel Zagora wymaga samochodu terenowego.
• Paliwo: Mhamid, Zagora, Foum-Zguid.
• Ślad GPS: Google maps, plik kmz

Atrakcje

Po prawie stu kilometrach na północ od Mhamid dolinę rzeki Draa otwiera największe miasto regionu - Zagora. Jeśli ktoś chciałby zrobić sobie zdjęcie na tle drogowskazu wskazującego Timbuktu (52 dni wierzchem wielbłąda) to jest to właśnie tutaj - znaków tej treści jest w mieście kilka. Po wschodniej stronie miasta wznosi się dość wysoka góra - Djebel Zagora, z której doskonale widać okolicę - na szczyt można wjechać samochodem terenowym.

Podążając dalej doliną Drâa podróż można przerwać wizytami w kasbach, które dobrze widać z drogi. Po zjechania z drogi N9 na R108 okolice stają się znowu suche, by w Foum Zguid otrzeć się o prawdziwą pustynię. Ponad 40 km na południowy-wschód od Foum-Zguid leży jezioro okresowe Iriki - często odwiedzana atrakcja przez przyjeżdżających tutaj samochodami terenowymi.

Noclegi

Najwięcej opcji noclegowych znajduje się w Zagorze, sporadycznie, małe hoteliki można znaleźć w pozostałych miasteczkach doliny Drâa, w tym w Agdz. Kilka hotelików znajduje się również w Foum Zguid.

Koryta rzek i Tizi n'Test

Z Foum Zguid musieliśmy powoli wracać na północ, w stronę Marrakeszu. Aby urozmaicić podróż oraz wykorzystać możliwości samochodu terenowego, rozpoczęliśmy od szlaku prowadzącego kamienistymi korytami rzek. Kolejnym etapem było przejechanie przełęczy Tizi n'Test. Marrakesz zostawiliśmy na nazajutrz.

Droga

• Długość: 393 km
• Droga: po zjechaniu z asfaltu 8 km na północ od Foum Zguid droga żwirowa, poprzecinana w poprzek kamienistymi korytami rzek - ich przejechanie, poza samochodem terenowym, wymaga podstawowych zdolności nawigacyjnych, gdyż nie zawsze wiadomo, w którym miejscu po drugiej stronie koryta da się wyjechać; w dalszej części asfalt (włączając w to przełęcz Tizi n'Test).
• Paliwo: Foum-Zguid, Taliouine, przy drodze R203 przed Tizi n'Test, Ijoukak.
• Ślad GPS: Google maps, plik kmz

Atrakcje

Po opuszczeniu Foum-Zguid i zjechaniu z głównej drogi wkracza się w górzystą i opustoszałą krainę, rzadko odwiedzaną przez turystów. Suche góry i formacje skalne dominują w krajobrazie aż do podnóża Atlasu Wysokiego. Tizi n'Test (2 100 m n.p.m.) jest wraz z Tizi n'Tichka jedną z dwóch głównych przełęczy, przecinających to pasmo górskie. Tak, jak w przypadku tej drugiej, droga wiodąca przez Tizi n'Test jest pokryta dobrym asfaltem i wbrew temu, co jest napisane w większości przewodników, nie jest nadzwyczaj niebezpieczna. Po jej drugiej stronie, zjeżdżając na dół, zza zakrętów wyłaniają się czasem ośnieżone szczyty Atlasu Wysokiego.

Noclegi

Kilka hoteli znajduje się w Taliouine, sporo miejsc noclegowych różnych standardów znajduje się po północnej stronie przełęczy Tizi n'Test, między innymi w Talat n Yâkoub, Ouirgane i Asni.

Essauoira i Marrakesz

Dwa duże miasta, które można z powodzeniem zobaczyć bez własnego środka transportu zostawiliśmy na deser. Z motoryzacyjnego punktu widzenia, ciekawym doświadczeniem może być jazda przez Marrakesz w popołudniowych godzinach szczytu - przygoda porównywalna z przejazdem przez przełęcze Atlasu Wysokiego.

Droga

• Długość: 399 km
• Droga: asfalt.
• Paliwo: wiele stacji wzdłuż drogi.
• Ślad GPS: Google maps, plik kmz

Atrakcje i Noclegi

Oba miasta są dobrze opisane w wielu przewodnikach. Szlak GPS kończy się na jednym z płatnych parkingów w pobliżu głównego placu w Marrakeszu - Jemaa el Fna, blisko głównych atrakcji turystycznych oraz hoteli. Podobne miejsce znajduje się na szlaku w Essauoira.

Powrót na lotnisko

Z Marrakeszu do lotniska w Casablance jest około 170 km, trochę za dużo na dojazd na odlatujący wcześnie rano samolot. By uniknąć noclegu w Casablance, ostatnim miastem przed lotniskiem, w którym można znaleźć nocleg jest Settat (ślad GPS poniżej zawiera jeden z tanich hoteli w centrum miasta).

Droga

• Długość: 221 km
• Droga: asfalt; przejazd z Marrakeszu do Settat autostradą kosztuje 55 dirhamów.
• Paliwo: wiele stacji wzdłuż drogi.
• Ślad GPS: Google maps, plik kmz