Indeks: Boko Brazzaville Ndandanga

Wcześniejsza podróż do Konga: Moto Kongo 2009

---

Relacja zawiera Brazzaville oraz przejazd motocyklem do granicy z Demokratyczną Republiką Konga. Jest to drugi etap podróży, którą zacząłem w 2009 roku w Kamerunie. Podobnie jak poprzednio, podróżowałem kupionym na bazarze motocyklem. Opis pierwszego etapu, z Kamerunu do Konga, znajduje się w relacji .

Kongo leży daleko od utartych szlaków i rzadko bywa celem podróży. Najczęściej przyjeżdżają tu turyści podróżujący przez cały kontynent a Kongo jest jednym z wielu krajów na szlaku. Wiedzie tędy zresztą jedyna rozsądna droga przez Afrykę po jej zachodniej stronie.

Republika Konga leży niejako w cieniu większego sąsiada o bardzo podobnej nazwie - Demokratycznej Republiki Konga (do 1997 roku Zair). Kraj nie oferuje spektakularnych atrakcji turystycznych, lecz jeśli ktoś marzy o miejscach niedotkniętych jakąkolwiek formą turystyki, w których biały człowiek z plecakiem bywa traktowany jak rzadkie zjawisko, jeśli przy tym nie straszne są mu trudy podróży, Kongo będzie doskonałym wyborem.

Republika Konga jest mniej więcej takiej samej wielkości, co Polska, z tym, że zamieszkuje go dziesięciokrotnie mniej ludzi. Kraj rozciąga się szerokim na około 300 km łukiem od Republiki Środkowoafrykańskiej do Atlantyku - zakreślając dystans około 1 200 km. Większość kraju jest raczej płaska, porośnięta dżunglą na północy i sawannami na południu.

Od kwietnia do października, gdy w Polsce obowiązuje czas letni, czas w Kongo przesunięty jest w stosunku do Polski o jedną godzinę do tyłu - gdy w Brazzaville jest 12:00, w Polsce jest już 13:00. Od listopada do marca Polska i Kongo leżą w tej samej strefie czasowej.
Wszystkie sąsiednie kraje stosują ten sam czas, co Kongo, więc podczas przekraczania granic nie trzeba przestawiać zegarków (w Demokratycznej Republice Kongo są dwie strefy czasowe - dalej na wschodzie czas jest przesunięty o dodatkową godzinę). Po szczegóły odsyłam do strony strefy czasowe w Afryce.

Długość dnia w Kongo nie zmienia się znacznie w trakcie roku - dzień trwa tutaj prawie 13 godzin - świta przed 6 rano, zmierzcha po 18.

Pogoda

W Kongo obserwuje się wyraźny podział na pory suche i deszczowe, który jest uwarunkowany pozycją słońca nad horyzontem. Gdy jest w zenicie, pada najwięcej. Pora sucha trwa mniej więcej od czerwca do września. Temperatura nie zmienia się znacznie w ciągu roku, oscylując wokół 25°C przy wysokiej wilgotności powietrza.

Optymalną porą na podróż do Konga jest polskie lato, gdy pada najmniej a temperatura powietrza jest najbardziej znośna. W porze deszczowej drogi nieutwardzone i gruntowe zamieniają się miejscami w grząskie bajora błota, skutecznie wydłużając czas podróży.

• Kiedy jechać?

  Ze względu na porę deszczową, podczas której niektóre drogi są bardzo trudne lub w ogóle nieprzejezdne, najlepszym okresem roku na podróż do Republiki Konga jest polskie lato - od czerwca do września.

Wizy i ambasady

Kongo wymaga od przyjezdnych posiadania odpowiedniej wizy, którą można zdobyć w jednej z ambasad krajów ościennych lub europejskich, jak również bezpośrednio na przejściach granicznych (ale nie na lotnisku w Brazzaville).

Najbliżej Polski znajduje się Ambasada Republiki Kongo w Berlinie - www.konsulat-kongo.de, Grabbeallee 47, 13156 Berlin, tel. +49 30 49 40 07 53 (składanie dokumentów od poniedziałku do piątku w godzinach 9:00-16:00, w piątki do 15:00). Wizę można załatwić korespondencyjnie wysyłając do ambasady wymienione niżej dokumenty. Wyrobienie wizy trwa 48 godzin w trybie zwykłym, w trybie ekspresowym można się uwinąć w jeden dzień. Wydana wiza będzie wizą wielokrotną, ważną 15 dni, którą można wykorzystać w przeciągu dwóch miesięcy od daty jej wydania. Wizy trzymiesięczne kosztują 155 euro. Wizy można przedłużyć w Brazzaville.

• paszport (ważny co najmniej 6 miesięcy)
• 80 euro (w trybie ekspresowym dopłata 5 euro)
• dwa zdjęcia
• wypełniony formularz (dostępny do pobrania ze strony ambasady)
• rezerwacja hotelu (lub zaproszenie)
• kopia Międzynarodowej Książeczki Szczepień (żółta febra)

Ambasady Konga można znaleźć we wszystkich sąsiednich krajach. W należącej do Angoli enklawie Kabinda, Kongo ambasady nie posiada. Wizy bez problemu można między innymi zdobyć w Libreville (Gabon) za 15 000 FCFA, Yaounde (Kamerun) za 50 000 FCFA i Windhoek (Namibia). Pełna lista ambasad Republiki Konga na świecie dostępna jest na stronie Congo-Site (w sekcji Connaître / Les Institutions constitutionnelles).

Wizę można przedłużyć w Brazzaville.

Wizy państw sąsiednich

• Angola

  Ambasada Angoli w Brazzaville (Avenue Lucien Fourneau, tel. +242 05 506 32 17) nie wydaje wiz obcokrajowcom, nawet w przypadku posiadania listu polecającego z Polskiej Ambasady w Luandzie (w Brazzaville nie ma polskiej ambasady, najbliższa jest właśnie w Luandzie). Jadąc z północy, o angolańską wizę trzeba starać się dużo wcześniej, najlepiej w ambasadzie w Warszawie. Po drodze największe szanse są w ambasadach Angoli w Nigerii (Abudża) i Ghanie (Akra).

• Demokratyczna Republika Kongo

  Od połowy 2012 roku Ambasada Demokratycznej Republiki Konga w Brazzaville (130 Ave Independence, na rogu Ave Nelson Mandela, przy rondzie de la Coupole, tel. +242 02 281 30 52) nie wydaje wiz obcokrajowcom. Podobnie jak w przypadku Angoli, listy polecające i próby przekupstwa nie są tu skuteczne. Wizę można otrzymać również w ambasadzie w Warszawie.

• Gabon

  Ambasada Gabonu w Brazzaville (40, Avenue du Maréchal Lyautey, tel. +242 02 281 56 20) wydaje wizy turystyczne w przeciągu 24 godzin, za 35 000 FCFA.

Inne afrykańskie wizy

Pełna lista ambasad państw obcych w Kongo dostępna jest na stronie Congo-Site (w sekcji Connaître / Les Institutions constitutionnelles).

Polska ambasada w Republice Konga

Polska nie posiada przedstawicielstwa dyplomatycznego w Republice Konga, najbliższa ambasada znajduje się w Luandzie (tel. dyżurny: +244 934 112 212)

W razie konieczności, Polacy mogą skorzystać z dobrodziejstwa członkowstwa w Unii Europejskiej i skorzystać z dowolnej ambasady innego państwa Unii w Brazzaville. Warto wiedzieć, że ambasady unijne nie mają prawa odmówić pomocy obywatelowi innego państwa członkowskiego.

Ze względu na historyczne stosunki, najlepszą opcją w takim przypadku wydaje się być Ambasada Francji w Brazzaville (Rue Alfassa - rondo Poczty Głównej, tel. +242 281 55 41 do 43, www.ambafrance-cg.org). Francja posiada również konsulat w Pointe-Noire (4 allée Nicolau, tel. +242 06 621 02 02).

Zdrowie

Kongo wymaga od wszystkich przyjezdnych posiadania ważnego szczepienia przeciwko żółtej febrze. Jest to kontrolowane już na etapie wyrabiania wizy, jak również na granicach (w tym na lotnisku). Szczepienia w Polsce wykonują oddziały służby zdrowia specjalizujące się w medycynie tropikalnej.

Zagrożenie malarią występuje na całym obszarze Republiki Konga, przez cały rok. Więcej o zapobieganiu tej chorobie w części Malaria w Afryce.

W Kongo zdarzają się ogniska zachorowań na Ebolę, ale ryzyko zetknięcia się z tym zagrożeniem przez turystę jest małe.

Przewodniki, mapy, GPS

Przewodniki

Republika Konga nie doczekała się jeszcze przewodnika w języku polskim. Najobszerniejszym przewodnikiem w języku angielskim jest przewodnik Bradt „Congo”, który opisuje oba Konga - Republikę Kongo i Demokratyczną Republikę Kongo. Poza nim, rozdziały o Kongo można znaleźć w przewodnikach Lonely Planet „Africa” (dostępne są pojedyncze rozdziały w formacie pdf) oraz „Africa Overland” wymienionego wcześniej wydawnictwa Bradt.

Mapy

Tak, jak w przypadku przewodników, tylko jedna mapa na rynku obejmuje swym zasięgiem tylko Republikę Konga. Jest to „Congo” wydawnictwa IGN w skali 1:1 000 000. Dwie pozostałe mapy obejmują większe połacie Afryki. „Kongo” z Reise Know-How, w skali 1:2 000 000, obejmuje zasięgiem oba Konga. „Africa North & West - 741” wydawnictwa Michelin, w skali 1:4 000 000 obejmuje całą Afrykę od czwartego równoleżnika na południe, w tym oba Konga.

Zobacz również mapę satelitarną Republiki Kongo na Google Maps.

GPS

Użytkownicy urządzeń GPS firmy Garmin mogą skorzystać z następujących map:

• OpenStreetMap. Polecam tą mapę, ponieważ jest darmowa i tworzona przez użytkowników - po powrocie można samemu uzupełnić brakujące drogi lub punkty szczególne. OpenStreetMap zawiera wszystkie drogi i punkty szczególne tej relacji - są one również dostępne do pobrania w formacie GPX: kongo.zip (59 KB).
• Tracks4Africa. Mapa Afryki Zachodniej kosztuje około 11 euro, całej Afryki 66 euro. W przypadku opisywanej drogi przez Kongo szczegółowość tej mapy jest gorsza niż opisanej wyżej OpenStreetMap.
• City Navigator Pan-Africa NTU. Mapa całej Afryki (bez Sudanu), kosztuje około 109 euro. Brazzaville wygląda nieźle, ale już np. w Pointe-Noire mapa jest bezużyteczna - drugie miasto Konga zobrazowane jest za pomocą kilku kresek. Podobnie źle wygląda prowincja, gdzie znalazły się tylko główne drogi (poza nimi jest gęsta sieć niesklasyfikowanych dróg, które są źle odwzorowane).
• Garmap Sub-Saharan Africa Streetmaps. Mapa prawie całej Afryki, bez Afryki Północnej. W Republice Konga mapa jest taka sama, jak wyżej wymieniona City Navigator Pan-Africa. Kosztuje około 88 euro.

Pieniądze

Oficjalnym środkiem płatniczym Republiki Konga jest Frank Afryki Centralnej (dalej FCFA), o symbolu międzynarodowym XAF. FCFA jest również środkiem płatniczym w sąsiednim Gabonie, Kamerunie i Republice Środkowoafrykańskiej (jak również w Czadzie i Gwinei Równikowej). Franka FCFA nie należy mylić z Frankiem Afryki Zachodniej (XOF), który choć ma identyczną wartość nie funkcjonuje w obiegu równolegle z FCFA.

Frank FCFA dzieli się na sto centymów, ale w przyrodzie występują tylko pełne franki, nie ma monet o nominałach wyrażonych w centymach.

Kurs FCFA względem euro jest stały i ustalony oficjalnie na 656 FCFA za 1 euro, lecz w praktyce bywa niższy. Dewizy wymienia się w bankach oraz w niektórych sklepach i hotelach. Bankomaty można znaleźć tylko w Brazzaville i Pointe-Noire.

Bieżące kursy (stan na grudzień 2012):

• 1 € = 656 CFA
• 1 $ = 496 CFA
• 1 £ = 770 CFA

Polskie złotówki są w Kongo są bezwartościowe. W celach porównawczych, można założyć, że 150 CFA to jeden złoty.

Zagrożenia

Kongo jest obecnie relatywnie spokojne polityczne. Ruchy rebelianckie (w tym grupa znana pod nazwą „Ninja”), które niepokoiły niektóre części kraju przeszły już chyba do historii.

Tradycyjnie, regionem podwyższonego ryzyka jest departament Pool (na zachód od Brazzaville, zwłaszcza na drogach z Brazzaville do Mindouli). W regionie tym zdarzają się sporadyczne napady, również na pociągi łączące Brazzaville z Pointe-Noire. Potencjalnie niebezpiecznie może być również wzdłuż północnego odcinka rzeki Ubangi, w prowincji Likouala, gdzie schronienia szukają uchodźcy z Demokratycznej Republiki Konga - zdarzają się tutaj napady na przepływające rzeką łodzie.

Zagrożenie drobną przestępczością jest niskie, warto jednak zachować ostrożność w okolicach portów Brazzaville i Pointe-Noire.

Skróty najważniejszych wiadomości z Republiki Konga publikuję na stronie Wiadomości z Afryki.

Język

Język angielski jest w Kongo mało popularny, wśród języków europejskich prym wiedzie francuski, który jest też językiem urzędowym. W Kongo można usłyszeć 62 języki rodzime, głównie z rodziny bantu. Dwa najpopularniejsze to kikongo (południe) i teke (środkowa część kraju, na północ od Brazzaville).

Internet i telefon

Internet

Dostęp do Internetu w Kongo jest słaby, kafejki internetowe można znaleźć właściwie tylko w największych miastach. W innych miejscach Internet można czasami znaleźć na misjach katolickich. W Brazzaville godzina połączenia z Internetem kosztuje około 1 000 FCFA.

Telefon

Międzynarodowy numer kierunkowy do Konga to 242. Z tradycyjnego telefonu można skorzystać na poczcie, ale dużo bardziej popularna jest telefonia komórkowa - na zasięg można liczyć w każdym mieście.

W Kongo jest czterech operatorów telefonii komórkowej (w kolejności największej liczby użytkowników):

• MTN
• Airtel (Celtel)
• Warid
• Azur

W zależności od wybranego operatora oraz typu usługi prepaid, minuta rozmowy z Polską kosztuje około 100 FCFA. Połączenia lokalne kosztują 90 FCFA za minutę a jeden SMS około 75 FCFA. Internet (dostępny tylko w niektórych usługach) kosztuje około 4 000 FCFA za 100 MB.

Z czterech największych polskich operatorów telefonii komórkowej tylko T-Mobile nie ma umowy roamingowej z operatorem w Republice Konga (w niektórych miejscach można złapać zasięg z Kinszasy). Użytkownicy sieci Play, Plus i Orange mogą realizować połączenia z Konga korzystając z sieci Airtel. Połączenia wykonywane w roamingu są ponad dziesięć razy droższe w porównaniu do tych samych połączeń realizowanych z lokalnych kart SIM. SMSy są trzy razy droższe. Warto więc zaopatrzyć się w lokalną kartę SIM (by jej użyć potrzebny jest telefon bez blokady SIM-lock).

Komunikacja

Poza głównymi drogami asfaltowymi, których w Kongo jest tylko kilka, podróżowanie przez Kongo lądem jest ciężkie i czasochłonne. Głównymi drogami sporadycznie kursują minibusy. Na gorszych drogach głównym środkiem transportu są ciężarówki. Uzupełnieniem systemu komunikacji na wschodzie kraju jest transport rzeczny na Kongo i Ubangi.

W Kongo podróżowałem kupionym na bazarze w Brazzaville motocyklem. Poza bardzo dobrym odcinkiem drogi asfaltowej z Owando do Brazzaville i kilkoma, krótkimi fragmentami dróg w okolicach stolicy i Point-Noire, przemieszczanie się motocyklem przez Kongo jest trudne i długotrwałe. Drogi są grząskie, piaszczyste i rozmyte. Jazda wymaga ciągłej uwagi. Dobra informacja jest taka, że w Republice Konga zostały zniesione uciążliwe kontrole drogowe.

Litr benzyny kosztuje 595 FCFA. Stacje benzynowe są tylko w większych miastach. W mniejszych miasteczkach oraz wioskach paliwa sprzedawane są z butelek.

W Republice Konga obowiązuje ruch prawostronny. Przejazd samochodów niektórymi odcinkami dróg asfaltowych jest płatny. Od motocyklistów opłaty nie są pobierane, wystarczy na bramce machnąć ręką by jechać dalej.

• Motocykl

  Zakup motocykla jest bardzo prosty. W ciągu piętnastu minut można stać się posiadaczem własnego pojazdu i od razu wyruszyć w podróż. Sprzedawców motocykli w Brazzaville można znaleźć na bazarze Poto-Poto. Za jakim motocyklem warto się moim zdaniem rozglądać opisałem w Informacjach Praktycznych. Swój motocykl, Senke CG 125, kupiłem za 420 000 FCFA (cena wywoławcza 450 000). Motocykl nie był zarejestrowany ani ubezpieczony. Jedynym dokumentem, jaki posiadałem, był ręcznie wypisany dowód zakupu, co w zupełności wystarczyło nie tylko w Kongo, ale również w Demokratycznej Republice Konga, Angoli i Namibii. Nie potrzebne było również prawo jazdy, którego nigdy na całej trasie nie musiałem okazywać.

• Minibus i ciężarówka

  Ciężarówki zabierają pasażerów na wierzch, zatrzymują się na bardzo długie przerwy i jadą bardzo powoli. Dla przykładu, przejazd z Okoyo do Gamboma przez Boundji (240 km) może zająć trzy dni. Ciekawostką, są przewożone czasami przez podróżnych prosięta, które przywiązywane są do boków ciężarówki i mają skłonność do pękania.

• Pociąg

  Nieżeglowny odcinek rzeki w dół od Brazzaville był głównym powodem realizacji połączenia kolejowego, łączącego Brazzaville z Pointe-Noire. Pociągi na tej trasie jeżdżą nieregularnie i od czasu do czasu są celem napadu bandytów.

• Rzeka

  Rzekami Kongo i Ubangi kursują barki i łodzie, którymi można dopłynąć z Brazzaville do Bangi w Republice Środkowoafrykańskiej (jak również do wszystkich miasteczek po drodze). Podróż do Bangi trwa do trzech tygodni. Na zachód od Brazzaville rzeka Kongo nie jest żeglowna.

Hotele

Wybór hoteli w Kongo jest skromny. W zasadzie w każdym miasteczku da się znaleźć hotelik dla miejscowych, w którym oprócz łóżka i dachu nad głową jest niewiele więcej. Nocleg w takich miejscach kosztuje około 4 000 FCFA za pokój. W Brazzaville i Pointe-Noire sprawa ma się inaczej i można znaleźć coś na każdy gust i każdą kieszeń.

Gniazdka elektryczne w Republice Konga są typu europejskiego, takie same, jak w Polsce. Napięcie w sieci wynosi 230V, 50Hz.

Jedzenie i zakupy

Kuchnia Kongo nie wnosi wielu niespodzianek do tej, którą znamy z innych krajów regionu i byłych kolonii francuskich. Podstawą posiłków jest najczęściej maniok, ryż lub makaron, którym towarzyszy wybór dodatków - fasoli, mięsa, warzyw lub ryb.

Flagowym piwem Konga jest pięcioprocentowy Ngok, z krokodylem na etykiecie. Pozostałe trzy dostępne w Kongo marki to Mützig (5%), Primus (5%) i ciemny Turbo King (6%). Butelki z piwem w Republice Konga mają pojemność 0.65 l.

• Zakupy

  Wszystkie ceny we frankach FCFA: piwo - od 600 do 1 000, posiłek na ulicy (maniok z fasolą) - 200, posiłek w lepszej restauracji - 4 000, dętka motocyklowa - 2 000.

---

Brazzaville

(zobacz mapę na Google Maps)

Liczące ponad trzy miliony mieszkańców Brazzaville jest stolicą Republiki Konga. Niecałe dwa kilometry dalej, po drugiej stronie rzeki Kongo leży Kinszasa - stolica Demokratycznej Republiki Konga. Brazzaville w porównaniu do Kinszasy jest dużo bardziej przyjemnym miastem, z niższą zabudową i spokojniejszą atmosferą. Rzeka Kongo i panorama Kinszasy to jedne z atrakcji Brazzaville. Najprościej podziwiać je z promenady Le Corniche ale jeszcze lepiej znaleźć jakiś przyjemy bar, czy to na jakimś wzgórzu, czy na brzegu rzeki.

Wyjeżdżając główną drogą z Brazzaville na zachód warto zatrzymać się na chwilę przy rzece, gdyż w tym miejscu wody rzeki Kongo przewalają się przez efektowne bystrzyce. To właśnie ta przeszkoda sprawia, że rzeka nie jest spławna w dół od Kinszasy.

Będąc w stolicy warto odwiedzić miejscowe bazary, z których dwa największe to położony bliżej centrum Poto-Poto oraz Marche Total w zachodniej części miasta.

Twardą walutę można wymienić po bardzo dobrym kursie (655 CFA za 1 euro) w Hotelu Hippocampe.

Choć była niedziela, jeszcze tego samego dnia udałem się na bazar Poto-Poto, gdzie kupiłem motocykl.

• Noclegi

  Mekką podróżników w Kongo jest Hotel Hippocampe, gdzie overlandersi mogą zatrzymać się za darmo, o ile dysponują własnym namiotem. Jest to też dobre źródło informacji, gdyż łatwo tu spotkać kogoś, kto na przykład przyjechał właśnie rowerem z Lubumbashi. Hotel jest dogodnie położony blisko centrum i bazaru Poto-Poto. Najtańszy pokój kosztuje 28 000 FCFA, dostęp do Wi-Fi kosztuje 2 000 FCFA za dzień.

• Knajpy

  Śniadanie w restauracji Hotelu Hippocampe kosztuje 3 500 FCFA, dania obiadowe zaczynają się od 4 000 FCFA a piwo kosztuje 1 000 FCFA. Dwie przecznice dalej na jednej z posesji można znaleźć dużo tańsze miejsce, z tuzinem kobiet gotujących różne potrawy w garnkach - za talerz fasoli z maniokiem zapłacimy tutaj 200 FCFA. Doskonałym miejscem na wypicie piwa jest bar pod mango, całkiem niedaleko od Hippocampe. Jest to właściwie budka i klika plastikowych krzeseł, ale że budka stoi na niewielkim wzgórzu, sącząc zimny napój można podziwiać panoramę Brazzaville i Kinszasy po drugiej stronie rzeki.

• Lotnisko

  Na lotnisku Maya-Maya w Brazzaville wylądowałem drugiego września. Miasto przywitało mnie strugami deszczu - pierwszego tutaj od trzech miesięcy. Przed wyjściem z lotniska należy wypełnić długi formularz i okazać dowód szczepienia przeciw żółtej febrze. Nadgorliwy urzędnik nalegał również, bym przedstawił rezerwację hotelu, której nie miałem. Z lotniska do centrum jest około 5 km, które śmiało można pokonać pieszo.

• Komunikacja miejska

  Podstawą transportu miejskiego są zielone taksówki, które można wynająć tylko dla siebie lub dosiąść się do takiej, która jedzie w naszym kierunku (taksówka zbiorowa). Przejazd kosztuje od kilkuset FCFA w górę.

• Przez rzekę do Kinszasy

  Opis przeprawy promowej z Brazzaville do Kinszasy znajduje się w relacji Moto Kongo 2009.

W stronę Luozi (DRK)

Najkrótsza droga z Brazzaville do Demokratycznej Republiki Konga to prom przez rzekę. W ten sposób przekraczałem granicę w 2009 roku (relacja), teraz postanowiłem pojechać inną drogą, przez Luozi. Znając przypadki niebotycznych łapówek i innych bolesnych przygód związanych z przekraczaniem granicy promem do Kinszasy, droga przez Luozi zdaje się być lepszym rozwiązaniem w przypadku podróżowania motocyklem bez papierów. Regularny transport publiczny na tej trasie nie istnieje.

• Długość: 174 km, 6 godzin
• Droga: do Boko asfalt, dalej kiepska droga gruntowa (bardzo śliska po deszczach)
• Paliwo: stacje paliw w Brazzaville i Boko
• Ślad GPS: Google maps, plik kmz (6 KB)

Wyjazd z Brazzaville jest prosty, gdyż tylko jedna droga (N1) prowadzi z miasta na zachód. Jedyną przeszkodą jest lokalny korek i wzmożony ruch w okolicach bazaru Marche Total. Przed Kinkala trzeba skręcić z N1 w lewo, gdzie dalej nowy asfalt prowadzi do Boko. Tuż przed Boko jest ostatnia stacja benzynowa a w samym miasteczku ostatnia przydrożna kuchnia. Urząd imigracyjny w Boko stempluje w paszportach pieczątki wyjazdowe, jest to najwyraźniej usługa nieobowiązkowa gdyż my wyjechaliśmy z Republiki Konga bez żadnych pieczątek.

Za Boko zaczyna się kiepska gruntowa droga, która po deszczach może być nieprzejezdna - pagórki mogą być za śliskie by na nie wjechać a brody zbyt głęboko wypełnione wodą. Tuż przed granicą z Demokratyczną Republiką Konga we wsi Tombo jest ostatni szlaban po tej stronie granicy - posterunek celny.

Formalności graniczne w Demokratycznej Republice Konga załatwia się w pierwszej wiosce po tej stronie granicy - Ndandanga. Poza chatą urzędnika w wiosce jest jeden sklep, w którym można przede wszystkim kupić ciepłe piwo. W Ndandanga nie ma elektryczności.

Namioty rozbiliśmy nieodpłatnie we wsi, obok chaty urzędnika imigracyjnego. Następnego dnia o poranku otrzymaliśmy niezbędne pieczątki i z uśmiechem wymigaliśmy się od opłaty za fatygę.